Пад чорным абеліскам

• Ирина Халип
• 20.05.2022, 10:03

Не маўчыце, інакш нашы героі ператворацца ў статыстыку.

У Рэмарка ў "Чорным абеліску" ёсць фраза: "Але, відаць, заўсёды так бывае: смерць аднаго чалавека - гэта смерць, а смерць двух мільёнаў - толькі статыстыка". З колькасцю беларускіх палітвязняў мы, мабыць, перайшлі ўжо ў плоскасць статыстыкі.

У першае дзесяцігоддзе новага стагоддзя ўсіх палітвязняў мы ведалі па імёнах і твар: Статкевіч, Севярынец, Казулін, Аўтуховіч, Дашкевіч, Фінькевіч. Усе заходнія палітыкі і чыноўнікі, якія вядуць перамовы аб іх вызваленні, лёгка запаміналі ўсе прозвішчы і практычна без памылак іх вымаўлялі. І ў рэшце дамагаліся вызвалення - ніхто з тагачасных палітвязняў "ад званка да званка" не дасядзеў. Потым надышло другое дзесяцігоддзе новага стагоддзя, і палітвязняў стала больш. Пасля Плошчы-2010 арыштаваных паводле крымінальных артыкулаў было ад 30 да 40: лічба «рухомая», бо адных вызвалялі хутка, іншых арыштоўвалі з некаторым спазненнем, вось агульная колькасць і вагалася. Ужо шмат, але яшчэ не за крытычнай рысай.

Не забывацца на паўстанцаў, змагацца за вызваленне таксама было не так складана тэхнічна, як цяпер. Мяркуйце самі: 30-40 чалавек з партрэтамі - і ўся галерэя палітвязняў красуецца ля беларускай амбасады ў кожнай еўрапейскай краіне. У кабінетах Еўрапарламенту і нацыянальных парламентах заходніх краін віселі такія ж партрэтныя галерэі. Кожны дыпламат, дэпутат, міністр са свабоднага свету мог лёгка пералічыць калі не ўсіх па імені, то, прынамсі, большую частку і дакладна сказаць, каго і ў чым абвінавачваюць. А палітвязні ведалі, што пра іх памятаюць і змагаюцца за іхняе вызваленне. Даўні гэбэшны прыём "на вас усе ўжо даўно забыліся, вы ўсе тут - пазаўчарашняя навіна, у свеце ўсё змянілася" не спрацоўваў ні з кім. І кожны быў асобай з імем, фатаграфіяй, гісторыяй сям'і і сваякамі на волі, якія, дарэчы, таксама не адчувалі сябе забытымі і самотнымі.

Іншая рэч - цяпер, сёння, у трэцім дзесяцігоддзі новага стагоддзя. Палітвязняў - тысячы, але дакладную лічбу не назаве ніхто. Крытэрыі прызнання настолькі непразрыстыя і незразумелыя, што верыць у колькасць 1203, якая вісіць на сайце “Вясны”, немагчыма. Тым больш што праваабаронцы “Вясны” таксама сядзяць у турме, і не паспрачаешся з імі цяпер, і не скажаш: “Хлопцы, ды як жа вы Аўтуховіча палітычным не прызналі?” Няма каго спытаць. І няма з каго.

Сам Аўтуховіч зараз сядзіць у клетцы. І судзіць яго той самы суддзя, які летась прысудзіў Вітольда Ашурка да пяці гадоў турмы. А заўтра - гадавіна смерці Вітольда. Ён ужо ніколі не стане статыстыкай: ён стаў сімвалам. І нямногія праваабаронцы, якія засталіся на волі, прапанавалі гадавіну гэтай трагічнай смерці ў камеры штрафнога ізалятара аб'явіць днём палітвязня. Гэта правільна. Дзень гібелі беларускага героя Вітольда Ашурка стане важнай датай у беларускай гісторыі. Але што рабіць з астатнімі, з тысячамі тых, хто сыходзіць у статыстыку?

Зразумела, што ніякіх кабінетаў і галерэй не выстарчыць, каб вывесіць партрэты гэтых тысяч палітвязняў. Зразумела, што для кожнага з нас паасобку немагчыма запомніць усе імёны, даты арыштаў і падрабязнасці абвінавачання. І тут на першы план выходзяць родныя палітвязняў. Гэта яны павінны дзяліцца інфармацыяй - у сацсетках і ў дваровых чатах, у размовах з сябрамі, суседзямі, знаёмымі, калегамі. Калі тэорыя шасці поціскаў рукі працуе на ўвесь свет, то ў нашай маленькай краіне і двух поціскаў рукі годзе. Калі сваяк палітвязня раскажа пра тое, што адбываецца, хаця б некалькім знаёмым, гэта абавязкова дойдзе і да журналістаў, і да праваабаронцаў, і да заходніх палітыкаў. Галоўнае - не маўчаць.

Я цудоўна разумею, што многія сем'і сутыкнуліся з вялікім тэрорам, не будучы падрыхтаванымі. Гэта сем'і Статкевіча, Афнагеля, Севярынца дзесяцігоддзямі чакалі арыштаў у кожны момант і ведалі, што рабіць. А сем'і, якія жылі паралельна пратэстнаму руху, не камунікуючы з ім гадамі, у разгубленасці. Звярніце ўвагу: нават сярод тых, хто ёсць у спісе палітвязняў, трапляюцца людзі без фатаграфій і без падрабязнасцяў крымінальнай справы. Гэта значыць, што родныя баяцца размаўляць з журналістамі ці праваабаронцамі. Хутчэй за ўсё, з сем'ямі паспелі папрацаваць пасля арышту сілавікі, якія пераконваюць у тым, што калі маўчаць, дык і тэрмін выйдзе меншым. Мы з вамі ведаем, што гэтая беспардонная хлусня, а яны не ведаюць. Адным з першых беларускіх палітвязняў - яшчэ ў канцы дзевяностых, пасля разгрому Вярхоўнага Савета, - быў дэпутат Уладзімір Кудзінаў. Калі яго арыштавалі, былыя калегі, якія шчасна інтэграваліся ў «палатку», нашэптвалі жонцы Кудзінава Зоі: «Маўчы, нікому нічога не кажы, тады выйдзе. Будзеш шумець - пасадзяць. Будзеш сядзець ціха - выпусцяць». Зоя маўчала. Яна загаварыла толькі тады, калі мужа прыгаварылі да сямі гадоў турмы.

Так што маўчаць нельга. Інакш нашы героі ператворацца ў статыстыку. А нам патрэбны іх імёны, сямейныя фота, біяграфіі, звычкі, мянушкі хатніх гадаванцаў. Мы хочам ведаць пра тое, што адбываецца з імі ў турмах. Каб крычаць аб несправядлівасці, каб змагацца за іх вызваленне і проста - каб памятаць. Памяць - гэта зброя, без якой немагчымая перамога.

Ірына Халіп, спецыяльна для Charter97.org